warszawa.sarp.org.pl/php/seminarium/1b.phpprof. zw. dr hab. architekt Sławomir Gzell
PLAC DEFILAD - Z PLANEM CZY BEZ PLANU
1. WSTĘP.
Co zrobić z Placem Defilad - częścią Centralnego Rejonu Warszawy - jak obszar zawierający Plac Defilad nazwała Rada Gminy Warszawa Centrum w uchwale Nr 529/LI/97 z dnia 3 lipca 1997 r., zlecając poprzez Prezydenta m.st. Warszawy przygotowanie projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla CRW zespołowi w składzie Bartłomiej Biełyszew, Andrzej Fabierkiewicz, Andrzej Skopiński?
Znaczna długość tytułu seminarium (zapytania właściwie) ma znaczenie symboliczne - powiada o rozciągających się w czasie przygotowaniach do rozpoczęcia inwestowania na Placu Defilad (inwestowania w sensie wejścia na teren koparek, przy czym chodzi tu o inwestowanie inne niż stawianie kompromitujących Warszawę handlowych hangarów). Równocześnie gramatyczna poprawność zdania zakłada, że procesy przygotowawcze inwestycji są na tyle zgodne z literą prawa, że nic nikomu zarzucić nie można. Natomiast jego forma pytająca, to zwrócenie się o poradę, które symbolizuje pewną bezradność, nieumiejętność, może brak wiary, jakimi popisujemy się przed zdumionym światem, czekającym na wypełnienie gigantycznej dziury w centrum Warszawy. Może zresztą nikt nie zdumiewa i nie czeka? Może z punktu widzenia Berlina, Pragi, Budapesztu itd. jest dobrze, że na Placu Defilad nie dzieje się nic, co by zagrażało interesom wymienionych miast w konkurencyjnym wyścigu do inwestorskich pieniędzy. Budowa Centralnej Dzielnicy Biznesu (Central Business District), uważana jest dziś w normalnym, dużym mieście za niezbędny warunek ekonomicznego rozwoju miasta. Kiedy patrzymy na Plac Defilad to wydaje się, że opinii tej w Warszawie się nie podziela, stale sięgając do przebrzmiałych argumentów o tym, że na ulicach CDB nie jest przyjemnie, gdy wieczorem opuszczą ją pracownicy.
Faktem jest, że niewiele wiemy o zamierzeniach dotyczących rozwoju Warszawy. Strategia rozwoju miasta - czy coś takiego istnieje (bo nieudanej próby ze strategią uchwaloną 1998 r. nie liczę)? Nie wiemy czy prawdą jest, że ustawiają się w kolejce inwestorzy, którzy chcieliby na Placu Defilad budować coś innego niż obskurne blaszane hale, jak ta w pobliżu rogu Alej Jerozolimskich i Emilii Plater? Nie raz słyszeliśmy ze strony miasta i ze strony wymienionych w pierwszym zdaniu projektantów ani z ust obecnego Naczelnego Architekta Warszawy, że takich inwestorów jest mnóstwo. Wydaje się, że uchylenie rąbka tajemnicy o kim mówili i mówią wszyscy wyżej wymienieni pomogłoby sprawie. Wiedzielibyśmy, na jaki rodzaj zabudowy możemy tak naprawdę liczyć, co doradzać, jak projektować. Czy mamy się spodziewać wielkiej firmy, chętnej do budowy wielko kubaturowych budynków, którą stać na zabudowę wyznaczanych na Placu kwartałów? Czy jest to np. któraś z sieci supermarketów, która będzie chciała powtórzyć manewr Marcpolu lub tzw. towarowego domu kupieckiego, usadowionych od lat na podobno tymczasowych lokalizacjach? Czy to może znowu trafi się inwestor gotowy do budowy wspomnianego już "blaszaka" ze sklepem takim jak Marks and Spencer, którego pojawienie łączy się z sąsiednią także kontrowersyjną ale za to już niestety nie tymczasową inwestycją (Złote Tarasy).
Tak więc choć wydaje się nam, że wszystko wiemy o Placu Defilad (w tym duchu wypowiadało się wiele osób w czasie spotkań grudniowych w 2003 r.), to tak naprawdę nie wiemy prawie nic w sprawach najważniejszych. Żeby poprzeć tę tezę, zapytam z kolei (nie po raz pierwszy) czy mamy stu procentową pewność kto jest właścicielem terenów na Placu Defilad i terenów wokół niego? Przez wiele lat, kiedy pisywaliśmy opinie na temat opracować wykonywanych dla Placu i zadawaliśmy to pytanie, od odpowiedzi warunkując możliwość wykonania planowanych zamierzeń, byliśmy uspokajani: "wszystko jest pod kontrolą". To z pewnością prawda, pozostaje jednak pytanie: pod czyją kontrolą? Czy Plac ostatecznie należy do miasta, czy do Skarbu Państwa i czy istnieją uzasadnione roszczenia do określonych działek ? Musimy to wiedzieć, zanim zdecydujemy się na projektowanie takich lub innych budynków. Mówiąc "my" mam na myśli władze miasta, inwestorów, projektantów i mieszkańców miasta, z tym, że obowiązek odpowiedzi na to pytanie mają ci pierwsi. Odpowiedź powinna być publiczna, wszyscy powinni ją znać, ponieważ teren o jakim mówimy jest publiczną własnością miasta. Jest to mówiąc językiem planisty "przestrzeń publiczna".
2. CHRONOLOGIA PRAC ORGANIZACYJNYCH I PROJEKTOWYCH DLA PLACU DEFILAD (NIEPEŁNA, OPARTA NA DOSTĘPNYCH MATERIAŁACH).
Nie da się też odpowiedzieć na mnożące się pytania, jeśli nie rozwiążemy zagadki projektowego serialu, owej planistycznej mydlanej opery, jaką zafundowały miastu jego władze, przy udziale nas samych. Niestety, nasz serial nie ma jeszcze szczęśliwego happy endu. Owo szczęście nie ma się brać z tego, że odszukamy winnych, ale ze znalezienia słabych punktów w dotychczasowym procesie planowania Placu Defilad tak, aby nie pojawił się remake naszego serialu. Dla dydaktyki w odpowiednich miejscach wstawione są daty związane z realizacją Placu Poczdamskiego, który wystartował w tym samym czasie co Plac Defilad i od lat jest gotowy.
(Szersze porównanie realizacji obu placów znajduje się w moim artykule "Projektowanie urbanistyczne jako jedno z narzędzi równoważenia rozwoju miast - przykład placów Warszawy i Berlina", w książce"Trwały rozwój polskich miast nowym wyzwaniem dla planowania i zarządzania przestrzenią", praca zbiorowa Sekcji Urbanistyki KAU PAN, grant KBN, red. Ewa Heczko Hyłowa, Kraków, 2001).
2A/ etap I, 1989 - 1996:
a/ I.1989r. - Naczelny Architekt Warszawy zleca SARP i TUP organizację konkursu na koncepcję zagospodarowania Ścisłego Centrum Warszawy (ŚCW) między ulicami: Świętokrzyska, Marszałkowska, Al. Jerozolimskie, Emilii Plater. W 1990r. władze samorządowe zmieniają formułę konkursu na międzynarodową, pod patronatem UIA. Warunki konkursu gwarantowały laureatowi wykonanie dalszych prac projektowych (sporządzenie planu zagospodarowania), które miały być wytycznymi dla prowadzenia działań inwestycyjnych. Konkurs miał określić ideę zagospodarowania terenu. Nie dostarczono informacji dotyczącej infrastruktury, bo miasto jej nie posiadało. 4.IV.1992 r. konkurs rozstrzygnięto: laureatami zostali Andrzej Skopiński i Bartłomiej Biełyszew,
Berlin: 1991 - konkurs ideowy, wyniki, projekt pokonkursowy,1992 - konkurs realizacyjny na część należącą do Debis AG, rozstrzygnięcie;
b/ 26.XI.1993 r. - Wiceprezydent Warszawy zleca przygotowanie warunków realizacyjnych dla zabudowy Centralnego Obszaru Warszawy (COW),
Berlin: 11 listopada 1993 - uroczystość "wbicia szpadla";
c/ 6.VII.1994 r. - władze miasta podpisują umowę ze zwycięzcami na wykonanie "Koncepcji regulacji urbanistycznych na obszarze ŚCW wraz z wnioskami dotyczącymi możliwości obsługi programu inwestycyjnego w I etapie". Umowa honoruje warunki konkursu. Autorzy mają respektować zapisy planu ogólnego Warszawy z 1992 r. i planu ogólnego Dzielnicy Warszawa - Śródmieście z 1993 r. Prace nadzorować ma Komitet Koordynacyjny.
Berlin:1994 - ukończenie planu realizacyjnego, kamień węgielny pod pierwszy budynek;
d/ wiosna 1995 r. - Komitet Koordynacyjny zawiesza prace. Powód: Zarząd Miasta zobowiązał się do dostarczenia danych dotyczących własności gruntów, infrastruktury, tuneli metra itd. mimo, że informacji takich nie posiadał. Komitet zażądał uzupełnienia materiałów od autorów projektu. Przekraczało to możliwości finansowe określone w umowie. Komitet stwierdził, że autorzy nie uwzględnili zasad polityki transportowej miasta i przyjęli zbyt dużą chłonność terenu.
2B/ etap II lata 1996 - 1997:
a/ 26.II.1996 r. - uchwała Rady Warszawy nr XXIX/229/96 o przystąpieniu do przygotowania projektu ustaleń wiążących przy sporządzaniu planów miejscowych dla ŚCW. Podstawą jest koncepcja nagrodzona w konkursie 1992 r. Wykonanie uchwały powierzono Zarządowi Miasta, de facto Wydziałowi Zagospodarowania Przestrzennego (WZP) Biura Zarządu,
b/ IV.1996 r. - nawiązanie roboczych kontaktów WZP z British Know How Fund w sprawie doradztwa w utworzeniu i działaniu korporacji/agencji developerskiej, która rozwiązywałaby problemy inwestycyjne w skali ŚCW. 12.VIII.1996 r. WZP stwierdza, że eksperci Know How Fund przenoszą zainteresowanie w sferę planowania przestrzennego,
c/ 18.X.1996 r. - z informacji WZP dotyczącej realizacji uchwały Rady Warszawy z 26.II.1996 r. wynika, że już 27.II.96 r. Dyrekcja WZP podjęła decyzję o zamianie trybu prac nad określeniem ustaleń wiążących dla ŚCW. 11.III.96 r. przygotowano nowy projekt uchwały Zarządu Miasta - laureaci przygotować mają wariantowy projekt regulacji urbanistycznych a ustalenia wiążące byłyby opracowane odrębnie (np. w Miejskiej Pracowni Urbanistycznej). 18.X.96 r. nowy projekt uchwały (z licznymi załącznikami i po około 50-ciu spotkaniach) przekazano do akceptacji innych wydziałów Biura Zarządu,
d/ 3.VII.1997 r. Rada Gminy Warszawa Centrum podejmuje Uchwałę Nr 529/LI/97 o przystąpieniu do sporządzania miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego Centralnego Rejonu Warszawy (CRW), w granicach ulic Twarda, Wspólna, Marszałkowska, Chałubińskiego, Jana Pawła II,
e/ lato 1997 r. w prasie pojawiają się artykuły opisujące roszczenia do działki (1,4 tys.m2) na Placu Defilad. "Na Placu Defilad jest kilka takich punktów zapalnych. Urzędnicy miejscy mówią żeby się nimi nie przejmować, żeby pracować nad planem - mówi architekt [A.Skopiński] i przyznaje, że na razie w mieście "sytuacja jest dzika i nie opanowana",
Berlin: 24.X. 1997 - pierwszy budynek oddany do użytku;
2C/ etap III, lata 1998-1999:
a/ X.1997 r. - firma Roger Tym & Partners, finansowana przez fundusz Know How rozpoczyna prace (podzielone na trzy etapy) nad analizami dotyczącymi sposobu i możliwości zagospodarowania ŚCW. XI.1997 r. - Roger Tym & Partners przekazuje do WZP raport o stanie wyjściowym. II.1998 r. - Zarząd m.st. Warszawy powołuje Komitet Techniczny, którego zadaniem jest nadzór i koordynacja przebiegu prac firmy Roger Tym & Partners,
b/ 30.IV.1998 r. - raport fazy wstępnej opracowania miejscowego planu zagospodarowania CRW. Wymieniono opracowania specjalistyczne, które zostały zamówione przez projektantów planu jako materiały niezbędne do projektowania,
c/ 21.V.1998 r. - komunikat Prezydenta m. st. Warszawy (i jednocześnie Burmistrza Gminy Warszawa Centrum), że z zgodnie z Uchwałą Rady Gminy Warszawa Centrum 3.VII.1997 r. przystępuje się do sporządzenia planu miejscowego dla CRW,
d/ VI.1998 r. - raport fazy 2-giej opracowania planu zagospodarowania przestrzennego CRW "Analizy", w tym analiza opracowania firmy Roger Tym & Partners "Warsaw Palace of Culture - Plac Defilad Urban Development and Management Strategy",
e/ 3.VII.1998 r. pismo WZP Biura Zarządu m.st. Warszawy do Zastępcy Prezydenta m. st. Warszawy w Gminie Warszawa Centrum informujące, że zgodnie z uchwałą Rady m. st. Warszawy Nr XXXIX/229/96 "aktualnie jest opracowywane przez konsultantów brytyjskich w ramach umowy z British Know How Fund - studium zagospodarowania tego rejonu, które będzie stanowić podstawę do określenia ustaleń wiążących gminy warszawskie przy sporządzaniu planów miejscowych. Autorzy studium na bieżąco współpracują z Panami A. Fabierkiewiczem, B. Biełyszewem i A. Skopińskim... Termin zakończenia studium został określony na grudzień tego roku, a przyjęcie ustaleń wiążących przez nową Radę Warszawy może nastąpić w styczniu 1999 r. Mam nadzieję (pismo podpisał dyrektor WZP), że przyjęty przez władze miasta i gminy Centrum tryb konsultowania i koordynowania obu powstających równolegle opracowań przyniesie oczekiwane efekty pozwalające przyspieszyć procedury wymagane przy sporządzaniu planów miejscowych",
f/ 18.VIII.1998 r. - z opinii Zarządu OW SARP dotyczącej Raportu Etapu I prac ekspertów Know How Fund: ".. miały być wnioski o charakterze organizacyjno - instytucjonalnym. Zawarte w Raporcie fragmentaryczne spostrzeżenia dotyczące tej grupy zagadnień są rozproszone, często ze sobą sprzeczne i sformułowane niefachowym językiem, dowodzące niekompetencji Autorów w tej dziedzinie oraz braku znajomości polskiego otoczenia prawnego tej dziedziny problemów....Ciężar opracowania jest przesunięty w kierunku planistyczno - projektowym i to w sytuacji gdy Zarząd Gminy Warszawa Centrum sporządza miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego dla obszaru obejmującego także rejon ŚCW". Tym sformułowaniom towarzyszy szereg uwag szczegółowych.
Z mało zrozumiałej odpowiedzi WZP z 2.IX.1998 r.: "celem studium są nie tylko wnioski o charakterze instytucjonalnym ale zidentyfikowanie całego kompleksu spraw związanych z możliwością zagospodarowania ŚCW. Opracowanie propozycji w tym zakresie powierzono konsultantom brytyjskim...wybór ten był podyktowany ogromnym uznaniem dla osiągnięć urbanistów brytyjskich w zakresie stosowania nowoczesnych rozwiązań organizacyjno - instytucjonalnych dla realizacji procesów inwestycyjnych. Zatem nie te kwestie powinny być przyczyną niepokoju ale brak powszechnie akceptowanej koncepcji urbanistycznej. Celowe jest więc poświęcenie przez konsultantów uwagi zagadnieniom planistycznym, w tym również dokonanie oceny koncepcji opracowanej przez pp. A.Skopińskiego i B.Biełyszewa, bowiem dopiero na bazie wariantowych rozwiązań może zostać wyłoniona koncepcja preferowana przez konsultantów".
W tym samym czasie (24-26.IX.1998 r.) publikowane jest opracowanie Krzysztofa Chwaliboga "Polska przestrzeń - krytyczna ocena stanu", przygotowane na Kongres Architektury Polskiej w Gdańsku: "...największe zagrożenia istnieją w Warszawie. Niespójna struktura zarządzania miastem, słabość jego urbanistycznego oprzyrządowania, brak odpowiednich wyspecjalizowanych organizacji inwestycyjnych publiczno - prywatnych uniemożliwia koordynację rozwoju miasta".
g/ 24.VIII.1998 r. - wg raportu Skopińskiego i Biełyszewa o stanie infrastruktury technicznej jest ona poważną barierą realizacyjną. Wg dyrekcji WZP "nie ma wyraźnych barier infrastrukturalnych", ale wg firmy Roger Tym & Partners (sprawozdanie z postępu prac nad studium zagospodarowania ŚCW z 23.X.199 8r.): "Konsultanci nie dysponują żadnym aktualnym opracowaniem, które stanowiłoby podstawę do określenia potrzeb inwestycyjnych w tym zakresie.".
h/ 30.IX.1998 r. - z artykułu w Gazecie Wyborczej z 1.X.98 r. (Dariusz Bartoszewicz): "Plac Defilad ozdobią drapacze chmur ustawione na kształt korony, z Pałacem Kultury w środku... Ewę Przestaszewską-Porębską po prostu zamurowało: Warszawa jest powszechnie uważana za brzydkie miasto. To byłoby ukoronowanie architektonicznych nieszczęść naszej stolicy... Jerzy S. Majewski jest odmiennego zdania: Chociaż ta koncepcja zawiera jawne elementy kiczu, jest niewątpliwie podporządkowana jakiejś myśli przewodniej. To jej zaleta...Korony przygotowane na zlecenie gminy Centrum będą podstawą sporządzenia planu miejscowego: Czujemy już oddech inwestorów. Ale nie pozwolimy budować dopóki nie będzie planu - mówi Jerzy Guz, zastępca prezydenta w gminie Centrum. Planiści oszacowali już koszty, jakie trzeba włożyć w infrastrukturę" [należałoby tu powtórzyć notę z 23.X.1998 r. firmy Roger Tym & Partners : "Konsultanci nie dysponują żadnym aktualnym opracowaniem, które stanowiłoby podstawę do określenia potrzeb inwestycyjnych w zakresie infrastruktury..." itd.],
i/ 7.X.1998 r. - prezentacja raportu nr 2 z wykonania II etapu prac przez firmę Roger Tym & Partners. Pokazano propozycję zabudowy obszaru ŚCW z rozmieszczeniem funkcji i przyporządkowanych im powierzchni zabudowy. Zauważono (pismo dyrektora WZP z 22.IX.1999 r. z uzasadnieniem uchwały w sprawie "ustaleń wiążących"), że "elementem różniącym obie koncepcje (firmy Roger Tym & Partners i projektu m.p.z.p. autorstwa B.Biełyszewa, A.Fabierkiewicza i A.Skopińskiego - S.G.) był układ urbanistyczny",
j/ XI.1998 r. - z listu otwartego Polskiej Rady Architektury do władz m. st. Warszawy: "... sposób w jaki próbuje się determinować przyszły kształt Warszawy jest skandaliczny... bez rzeczowego informowania opinii publicznej... działanie... może być rozumiane jako chęć ukrycia przed opinią publiczną podstawowych decyzji prowadzonej polityki inwestycyjnej, aby następnie podać je do publicznej wiadomości jako bezsporne i dokonane fakty. Postępowanie tego rodzaju prowadzi do anarchizacji i zniszczenia przestrzeni publicznej Warszawy przez inwestycje jaskrawo kolidujące ze swoim otoczeniem".
k/ II.1999 r. - WZP przystąpił do sporządzenia ustaleń wiążących gminy warszawskie przy sporządzaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla Placu Defilad. Termin prezentacji Radzie Warszawy - IV.1999 r.
l/ III - IV 1999 r. - projekt miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego CRW - pięć wariantów. IV - V 1999 r. - koreferaty: - OW TUP: J. M. Chmielewski, - OW SARP: G. Buczek, G. Chodkowski, S. Gzell, J. Skrzypczak, M. Staniszkis (fragmenty tego dokumentu przytoczone są w rozdziale 3 tego tekstu). : "Trudno... zrozumieć, że prezentując informacje dotyczące koncepcji planu, Autorzy posługują się planem obszaru sprzed ponad 15. lat, na którym brak jest obiektów takich jak Centrum LIM (hotel Marriott), Warsaw Corporate Center czy hotel Holiday Inn, nie wspominając o niedawno ukończonych znaczących obiektach typu Warsaw Financial Center i Kaskada. Odrębną, niedostatecznie wyjaśnioną kwestią, jest adaptowanie przez Autorów różnego typu projektów zabudowy i koncepcji zagospodarowania istotnych fragmentów CRW... W tym względzie Autorów cech**je znaczna nonszalancja... nie wspominają o ukończonym dużym nowym obiekcie biurowym Zielna Point, a wymieniają jako istniejący obiekt PZU, którego realizacja nie wyszła poza fazę wierceń geologicznych.
Istotną sprawą jest struktura własności w CRW. Skomunalizowane grunty (a może znacjonalizowane - choćby z doniesień prasowych wiadomo, że i co do tego nie ma jasności) i stanowiące pewną całość, mogą już jutro stać się własnością wielu (ilu?) właścicieli, mających rozmaity pogląd na ich zagospodarowanie. Plan będąc formą przewidywania przyszłości (przewidywania wariantowanej dynamiki wydarzeń), musi do tej niewiadomej się odnieść. Oznacza to, że oglądać powinniśmy nie warianty zabudowy ale warianty możliwości realizacji zabudowy - tak, aby w każdym z nich powstawał skończony, harmonijny obraz obszaru, którego plan dotyczy. W prezentowanej koncepcji brak jest takiej warstwy.
Można powiedzieć, że miejscowy plan CRW (jak każdy plan) powinien likwidować konflikty pojawiające się i przewidywane. Jeśli np. istnieją tam prostokątne, stosunkowo niewielkie działki, to jasne jest, że łatwiej będzie rozpocząć inwestowanie, jeżeli plan założy podobną siatkę nowego modułu inwestycyjnego, zamiast modułu trójkątnego albo mającego boki koliste i ułożonego w poprzek granic wielu dawnych działek. Prezentowana w opracowaniu, zgodna z rezultatami konkursu z 199 2r. ucieczka od tradycyjnie istniejącej tu sieci ulic w kolisty bulwar wokół PKiN (mający zresztą swoje walory kompozycyjne, choć i przeciwników szukających argumentów ideologicznych), nie pomoże tu w żadnym wypadku.
Brak analizy pozwalającej na ocenę jakościowego i ilościowego popytu na teren wokół PKiN, z uwzględnieniem skutków wariantowo symulowanej dostępności... warianty powinny wynikać przede wszystkim z wątpliwości co do możliwości kształtowania programu, warunków obsługi terenu i popytu na teren, w mniejszym zaś stopniu z fantazji twórczej Autorów",
m/ 17 - 18.VI.1999 r. dyskusja na temat zagospodarowania rejonu centralnego Warszawy zorganizowana przez Komisję Architektury Rady Gminy Warszawa Centrum (jako dokument końcowy istnieje stenogram dyskusji). Cytat z wypowiedzi J. Rutkiewicza: "Ja bym rozumiał, że Anglicy robią studium ekonomiczne do tego projektu, ale z rysunków, które widziałem, wiem, że robią konkurencyjny projekt urbanistyczny. Otóż jeśli miasto dopuści do tego, żeby była wojna znowu między Gminą Centrum a Radą Warszawy przy jednym prezydencie, który tu jest burmistrzem, to znaczy, że my nie mamy szans na żaden pomnik o jakim mówił pan Święcicki". Cytat z wypowiedzi G. Buczka: "miasto które dokumentem (opracowanie brytyjskie - S.G.) steruje spowodowało, że zamiast uzyskiwać za brytyjskie pieniądze... metodę organizacji inwestycji na tym terenie, Brytyjczycy zostali wpuszczeni w opracowywanie konkurencyjnego opracowania przestrzennego". Cytat z wypowiedzi J. M. Chmielewskiego: "Zarząd po... dyskusji zgromadziwszy koreferaty powinien określić wytyczne do planu. Autorzy mogą te wytyczne odrzucić, ale wtenczas rezygnują z tego opracowania...Trzeba skorygować harmonogram opracowania tego planu, ponieważ on się rozgrywa w sytuacji niejasnej planistycznie".
